Poražavajući je podatak da i pored velikog broja osuđenih lica bez završene osnovne škole (5 -10% od ukupne populacije) u kazneno – popravnim ustanovama u Republici Srpskoj niko od njih u poslednjih 20 godina nije za vrijeme izdržavanja zatvorske kazne uspio završiti taj nivo školovanja, niti je pokazao interesovanje za istim.

Često ni sami vaspitači ne uviđaju potrebu za završetkom osnovne škole ili kasnije neke prekvalifikacije, jer se oni prvenstveno fokusiraju na radni angažman osuđenika, kao i da se ne dogodi zloupotreba odobrenih vanzavodskih pogodnosti. Sve ostalo je manje bitno, pa i obrazovanje osuđenih lica.

Kada su u pitanju zavodske sekcije gdje imamo i neke koje su obrazovne, situacija nije previše pozitivna, jer uglavnom prevladavaju sportske sekcije. Računarska sekcija, novinarska sekcija, biblioteka broje uglavnom jako mali broj članova ili ne funkcionišu u praksi. Zastarjeli računari, nemogućnost korištenja interneta uglavnom utiču da osuđenici nisu zainteresovani da nešto uče ili posjećuju ovu sekciju. Novinarska sekcija često zahvaljujući entuzijazmu referenta za slobodne aktivnosti povremeno objavi neke tekstove, ali većina penalnih ustanova u Republici Srpskoj i nema ovu sekciju. Biblioteka je jedina organizovana sekcija gdje nešto veći broj osuđenih lica koristi njen bibliotekarski fond knjiga koji godinama nije obnavljan.

Mali je broj aktivnosti unutar kazneno – popravih ustanova koje imaju neku obrazovnu formu. Obrazovanje je važan aspekt svakog prevaspitnog tretmana, ali se ne koristi adekvatno i u dovoljnoj mjeri. Razlozi su uglavnom usmjereni na nedostatak novca za nabavku određenih rekvizita, nedostatak novca za prekvalifikaciju i sl. Evidentno je da u zatvoru ne postoje ni programi koji su usmjereni za neformalno obrazovanje i učenje osuđenih lica. Ti programi bi se mogli sprovoditi uz pomoć nevladinih organizacija koje se bave ovim oblicima učenja. Međutim, zbog zatvorenosti same ustanove i menadžmenta veoma je mali broj projekata koje nevladine organizacije sprovode u kazneno – popravnim ustanovama u Republici Srpskoj.

Jedan od problema nastavka školovanja ili prekvalifikacije osuđenih lica jeste i uticaj neformalnog sistema na čijem čelu se nalaze osuđenici bez završene osnovne škole ili sa niskim nivoom obrazovanja koji svaki vid učenja ismijavaju, jer smatraju da oni imaju završen „kriminalni fakultet i životnu školu“. Takav odnos utiče i na druge osuđenike da ne pokazuju neku inicijativu za nastavak školovanja ili edukaciju kroz neke neformalne programe obrazovanja. Odnos prema obrazovanju uslovljen je onim što osuđenici nose iz sredine u kojoj formirani i u  kojoj su vaspitani, socijalizovani i  obrazovani, a i prilikama i neprilikama zatvora kao sredine u kojoj se trenutno nalaze.

Nepismenost osuđenih lica je najčešće vidljiva prilikom pisanja određenih izjava ili molbi. Dešava se da iste pišu uvijek isti osuđenici za sve, tj. čitav osuđenički kolektiv. Zauzvrat dobijaju kao protivuslugu kutiju cigareta, sok ili čokoladu iz kantine, ponekad čak redarstvo preuzimaju drugi osuđenici da bi uzvratili uslugu, ali za one koji su u vrhu zatvorske piramide i na čelu neformalnog sistema se podrazumjeva da će zahtjev ili molba biti napisana besplatno. Sve to ukazuje na problem nepismenosti, ali i nedostatak obrazovanja osuđenih lica.

Česti su slučajevi iz prakse rada vaspitača i zatvorskih policajaca da osuđena lica odbijaju da napišu izjavu zbog počinjenog prekršaja i remećenja kućnog reda unutar ustanove zbog čega se često to tumači kao vid pružanja pasivnog otpora i nepoštovanja službenih lica,  zbog čega se lica upravo zbog ovakvih reakcija upućuju u samice iako težina počinjenog prekršaja nije za tu sankciju. Ipak odbijanje naređenja i pisanja izjave službenom licu jeste teži disciplinski prekršaj. Iza ovakvih reakcija i ponašanja osuđenika često stoji problem njihove nepismenosti, koju većina prikriva. To prikrivanje oni često maskiraju upravo pružanjem otpora prema službenim licima i formalnom sistemu pokazujući svoje nezadovoljstvo, a zapravo je nepismenost glavni razlog ovakvog ponašanja koje se reflektuje i na njihovu resocijalizaciju.

Međutim u nekim drugim zatvorskim sistemima zatvorenici koriste benefite besplatnog školovanja i raznih edukacija tokom izdržavanja zatvorske kazne. Da zatvorenici uočavaju korist obrazovanja potvrđuje i istraživanje 2004. godine provedeno u zatvorima u Norveškoj. Zatvorenici smatraju da im obrazovanje koristi kako bi ostvarili svoja prava, komunicirali sa vanjskim svijetom, kako bi mogli podnositi zahtjeve i primjedbe upravi zatvora, kako bi se lakše zaposlili nakon izlaska iz zatvora te da bi svoje slobodno vrijeme provedeno u zatvoru mogli iskoristiti na konstruktivan način i smanjiti dosadu.

Velika korist obrazovanja je u tome što obrazovne aktivnosti pomažu zatvorenicima da se opuste, da se izraze i razviju psihičke i fizičke sposobnosti, potiče razvoj njihovih potencijala, a posljedica svega toga je to da lakše izdržavaju boravak u zatvoru i negativne strane boravka u zatvoru se umanjuju. Pored toga stopa recidiva je znatno manja kod onih osuđenika koji su u toku izdržavanja kazne zatvora učestvovala u nekim od obrazovnih programa. Ponovno integrisanje u društvenu zajednicu će biti mnogo efikasnije ako osuđena lica steknu neke nove obrazovne kompetencije i socijalne vještine koje će im omogućiti da lakše dođu do posla.

Međutim kada je riječ o zatvorskom sistemu u Bosni i Hercegovini obrazovanju kao važnom segmentu prevaspitng tretmana i resocijalizacije osuđenih lica skoro da se i ne poklanja pažnja. Podatke koje smo prikazali u ovom radu idu u prilog ovoj konstataciji, jer je broj osuđenih lica bez završene osnovne škole iz godinu u godinu sve veći. Formalno obrazovanje osuđenih lica je zapostavljeno i možda i nerealno u današnjim okolnostima s obzirom na odnos visine izrečene kazne i dužine trajanja školovanja. Zato je neophodno kreirati određene vidove neformalnog obrazovanja u toku izdržavanja zatvorske kazne koji bi omogućili sticanje određenih znanja i vještina, a koji bi doprinjeli pronalasku zaposlenja nakon izlaska iz zatvora. Obrazovanje je važan segment resocijalizacije osuđenih lica, te upravo i zbog ove činjenice znanje treba iskoristiti kao sredstvo koje će uticati na promjenu kriminogenih stavova i ponašanja osuđenih lica. Osnaživanje kognitivnih kompetencija osuđenih lica kroz razne vidove neformalnog učenja može pozitivno uticati i na njihove životne poglede i opredjeljenje da se vrate na pravi put.

Neobrazovanost zatvorenika kao refleksija stanja u društvu je naslov ovog članka koji nas podstiče na razmišljanje da li postoji razlika između zatvorenika u kazneno – popravnim ustanovama bez obrazovanja i onih koji imaju kupljene diplome, a bave se istom profesijom na slobodi?! Nažalost u našem društvu sigurno nema, samo ovi drugi imaju više sreće ili bolju zaleđinu.