Šumovita i stjenovita klisura koju rijeka Zapadna Morava prosijeca probijajući se između visokih planinskih masiva Ovčara i Kablara, vjekovima je bila besputna i neprohodna. Nenaseljena i izolovana, u obilju vode i bujnog rastinja, nudila je pogodnosti za monaška staništa, mir i tišinu za molitvu, posvećenje i podvizništvo. Davno su je upoznali monasi, pa su se počeli naseljavati u klisuri gradeći sebi kelije i manastire.

„Ne zna se čija je zadužbina, i po
pripovijedanju nikad se u njemu vatra
nije gasila (tj. nije bivao pust),
i u stara vremena živjelo je u njemu
oko trista kaluđera…”
Vuk Stefanović Karadžić,
„Danica” 1826.

Prvi pomen manastira Nikolja datira iz 1489, pa se pretpostavlja da bi on mogao biti najstariji u ovoj skupini. Skromne dimenzije, trikonhalna osnova bez kubeta, zidanje lomljenih kamenom i shematizovan reljefni ukras doprozornika i kamenog namještaja osnovne su odlike graditeljstva crkve. Prema natpisu, živopisana je 1587 godine. Premda su u program uključene pojedine rijetko slikane teme (Premudrost sazda sebi hram), freske su izvela dvojica slikara izrazito skromne darovitosti. Uz hram je naknadno dozidana spratna priprata, u koju se ulazilo kroz trem s juga. Fasada pod tremom i prizemlje priprate oslikani su 1637. minuciozno, dobrim poznavanjem tehnike freske ali i onovremene ikonografije., Nikolje je posle propasti I srpskog ustanka bilo stjecište zbjegova. Veliku obnovu manastir je doživio za vlade kneza Miloša 1817. i još jednu četrdesetak godina kasnije. Crkva je nadzidana i spolja omalterisana, ukrašena nizom malternih slijepih niša, a južno od crkve podignut spratni konak, jedno od najljepših zdanja narodnog neimarstva toga perioda. Novi ikonostas, najvjerovatnije rad Janka Mihailovića Molera, postavljen je 1826. Konzervatorski radovi izvedeni su na konaku 1955–56. i 1975, na arhitekturi crkve 1956–60. i 1975, na živopisu 1965. i 1979, na ikonopisu 1979–80. Prezentovana je bogata manastirska riznica. Sanacija obimnog zida i drenaža oko Miloševog konaka izveden su 2006.’’

Manastir -spomenik kulture velikog značaja

’’Najstarija crkva među Ovčarsko-kablarskim manastirima podignut je na padinama Kablara, na lijevoj obali zapadne Morave. Na osnovu arhitektonskih karakteristika, pretpostavlja se da potiče iz srednjeg vijeka, najvjerovatnije kraja XV, odnosno početka XVI vijeka. Za istraživanje prošlosti manastira Nikolje od neprocenjive su važnosti zapisi o rukopisima o njemu, njegovoj istoriji i znamenitim starešinama manastira. Najznačajniji je i najstariji rukopis pisan na pergamentu i to je čuveno Nikoljsko jevanđelje.

Ikonografiju karakterišu prikazi Velikih praznika, nekoliko scena iz ciklusa stradanja Hristovih i drugih svetitelja. Najvrednija ikona u riznici manastira je Nikolje je Bogorodica Strasna. U riznici manastira čuva se najznačajnija rukopisana knjiga u srpskoj kulturi napisana početkom XVII vijeka, Karansko jevanđelje. Arhitektura crkve manastira Nikolje je skromna, međutim ovo je jedini manastir u klisuri koji je ostao sačuvan u svom arhitektonskom obliku još iz srednjeg vijeka, što mu daje posebnu važnost i značaj.

Ova mala „Srpska Sveta Gora” sačuvala je deset manastira; na padinama šumovitog Ovčara smješteni su: Sveta Trojica, Sretenje, Novo Preobraženje, Vaznesenje i Vavedenje, a u podnožju stjenovitog Kablara, Blagoveštenje, Ilinje, Nikolje, Novo Jovanje i Uspenje. Dva sveta mjesta Kađenica na Ovčaru i Savina na Kablaru oblježena su odgovarajućim kapelama. Neprohodna i nedostupna, tišinom, molitvama i monaškim pojanjem ispunjena ljepota Ovčarsko-kablarske klisure, tek u XX vijeku, kada su kroz nju prosječeni put i pruga, postala je dostupna laicima i istraživačima.

…Krajem XVI vijeka koji bilježi i Veliku seobu Srba i nedaće, stradanja, rušenja i paljenja hramova, nevolje su pogodile i ovčarsko-kablarske manastire. Nikoljska crkva je stradala u dva požara, ali se život u manastiru, sudeći po sačuvanim zapisima, gotovo nikada nije gasio. Nikoljski monasi i igumani, u nastojanju da očuvaju znamenitosti svetinje sticane vjekovima, dijelili su sudbinu srpskog naroda, svih njegovih buna i ratova. Gradili su i stradali, ginuli, pa iznova podizali, obnavljali.

U Nikolju se čuva i mali dio moštiju (desna stopa) svetog Nikodima, arhiepiskopa pećkog iz XIV vijeka i nekadašnjeg igumana manastira Hilandara koji je veoma cijenio isposnički život i nastojao da ga razvije u srednjovjekovnoj Srbiji. Tu je pohranjen na čuvanje i delić moštiju svetog mučenika Hristifora, velikog čudotvorca kome se vjerujući mole da ih sačuva od zaraznih bolesti i velikog pomora. U manastirskoj porti uzdiže se stoletno stablo bora koga ophode bolesni predvođeni sveštenikom u potrazi za spasenjem…’’

I prilikom moje posjete začudio sam se velikom broju ljudi koji su poslije liturgije ostali dugo se moleći u hladovini bora koji je visoko izrastao. Muka ljudska se ovdje ublaži , žalostan i bolestan kako kažu iscijeli svoju muku.