Po završetku boravka u Hilandaru istim onim minibusom nas dovezoše u luku Jovanjica gdje sačekasmo brod koji će nas prevesti do najvećeg manastrira na Atosu u kojem i danas živi gotovo 100 monaha. Cijeli manastriski kompleks sa mora izgleda kao omanji gradić smješten na plazaia iznad njega se proteže nepregledna strana zelenila, maslina, vinograda. Čim izađete sa broda na široki i lijepo uređeni mol primijetite raskoš ovog kompleksa jer je sve uređeno, čisto, novo, lijepo i izgleda bogato i veličanstveno. Odmah u luci je pitka voda koja izvire iz stijene, uređen je prilaz da se putnik na njemu osvježi a iz sjajne cijevi šiklja jak mlaz hladne vode.

Na dvdesetak koraka od izvora i luke široko izglačano stepenište vodi vas raskošnoj crkvi i dok prolazite kroz zeleni vrt ugledate građevine kao iz snova.Visoki zvonik dominira kako visinom tako i konstrukcijskim rešenjem jer imate osjećaj da je nekako srastao sa prirodom koja ga okružuje.

Ruski manastir Svetog Pantelejmona – najupečatljivije je monaško stanište na zapadnoj obali Svete Gore. Prije nego što trajekt uplovi u luku Dafni, svoje krajnje odredište, posmatran s brdoske palube manastirski kompleks liči na mali grad s mnoštvom crkvenih kupola, nizom pomoćnih zgrada i ogromnim arhondarikom za prijem gostiju, najvećim i različitim od svih drugih koje hodočasnik može da vidi na Atosu. Smješten kraj mora, između glavne svetogorske luke i Ksenofonta, iz koga se pješice stiže za sat, današnji Pantelejmonov manastir je iz temelja podignut krajem XVIII i početkom XIX vijeka.

Stari manastir, Paleomonastiro ili Stari Rusik, nalazi se sat hoda uzbrdo prema Kareji. Jednamonumentalna crkva od tesanog kamena, među najvećim na Svetoj Gori, podignuta na prelazu XIX u XX vijek, „zgrada kao kasarna“ u kojoj su pijre stotinu godina bile monaške kelije, koja je na Savu Hilandarca ostavila vrlo ružan utisak. Ostaci porušene i bršljanom obrasle kapele i diokule sa koje je Rastko Nemanjić, kako pišu njegovi životopisci, bacio svetovno ruho i praman postrižene kose, sve je što namjernik može da vidi od nekadašnjeg Svetog Pantelejmona. Crkva u kuli, posvećena Svetom Savi Srpskom, obnovljena je prije dvadesetak godina zalaganjem tadašnjeg prote Pajsija Hilandarca. Prema pisanim izvorima, prvobitni, srušeni hram u Starom Rusiku bio je oslikan „divnim freskama“. Čitav kraj poslednje vrijeme doživljava potpuni preobražaj: sagrađen je novi most na rečici koja protiče tik pored sjevernog zida konaka, zablistala je starim sjajem kelija pored puta za novi manastir, ograđeno je imanje i podignuti novi zasadi voća.

U Kijevo-pečerskom pateriku je zabilježeno da je ruski manastir na Atosu postojao već u vrijeme kneza Vladimira, u desetom vijeku. U Lavri je sačuvan akt iz 1016. godine na kome je potpisan i iguman „obitelji Rusa“, monah Gerasim.

Između 1346. i 1500. godine u manastiru je „najviše bilo grčkih, a odmah za njima i srpskih monaha“. Nema sumnje da je u to vrijeme Sveti Pantelejmon bio pod pokroviteljstvom srpskih vladara, vladalo je „opšte uvjerenje da Pantelejmon pripada Srbima“.

Pokroviteljstvo cara Dušana -naročito je doprinijelo materijalnom oporavku manastira, a Dušan mu je za igumana bio odredio učenog inoka Isaiju, koga su Atonci veoma poštovali. Isiaija je u istoriju srpske srednjovekovne kulture ušao prvenstveno kao prevodilac. Da je Pantelejmon smatran srpskim manastirom, govori i pismo despotice Angeline, udovice srpskog despota Stefana, ruskom knezu Vasiliju Ivanoviču (1503-1533) u kome traži da pod svoju zaštitu uzme manastir „kao njeno dobro“

Ruski kaluđeri su na Atos počeli da pristižu u većem broju tek kada je Rusija zbacila mongolski jaram. Između 1500. i 1740. godine u manastiru je prvi put u bogosluženju preovladao slovenskinad grčkim jezikom, ali je bratija i dalje prolazila kroz velika iskušenja. Manastir je jednovrijeme toliko bio ekonomski propao pa je bio oslobođen plaćanja doprinosa Svetogorskoj opštini. Kada je učeni kaluđer Vasilije Barski prvi put došao u Rusik, 1725, zatekao je samo dva ruska i dva bugarska monaha, a 1744. samo nekoliko Grka. Dotrajale zgrade, sklone padu, navele su kaluđere da pređu na obalu, gdje su sa blagoslovom patrijarha Grigorija V i uz novčanu pomoć vlaškog kneza Kalimaha Aleksandra Skarlata sagradili crkvu i južno manastirsko krilo. Seoba iz starog u novi manastir počela je 1765. godine. Patrijaršijskom poveljom iz 1806. novo stanište je nazvano „Prinčevsko opštežiće Kalimahida“, a bratstvo je tri godine ranije bilo uvelo opštežiće.

Sa prvim talasom panslavističkog pokreta, 1839, Sveti Pantelejmon je počeo da prima sve veći broj ruskih monaha ali i da dobija velike novčane priloge. Prvi Rusi koji su došli bili su Jeronim, Mitrofan i Partenije, dotadašnji pustinjaci u Kapsali. Tako su godine 1875. Rusi drugi put u istoriji manastira postali većina. Izabran je prvi iguman Rus po imenu Makarije. Sveti Pantelejmon ima unutar kompleksa petnaest različitih paraklisa: onaj posvećen Uspenju Bogorodičniom je sjeverno od glavne crkve, a onaj Svetoga Mitrofana zapadno od biblioteke.

Vrijedi pomenuti dvostruku crkvu Pokrova presvete Bogorodice i Aleksandra Nevskog (1852), na najvišem spratu sjevernog krila, prepunu najskupocenijih predmeta i relikvija. Služe kao zamjena glavnom hramu.

U ogromnoj trpezariji naspram ulaza u katolikon, na zapadnoj strani, sagrađenoj 1892, može istovremeno da objeduje hiljadu ljudi. Toliko ih bude o prazniku Pokrova Bogorodičinog ili o hramovnoj slavi. Ispred ulaza u trpezariju je fijala jedinstvene konstrukcije a iznad zvonara s krovom u obliku piramide i čitavim sistemom zvona. Ono najveće na čitavoj Svetoj Gori, teško trinaest tona, obima 8, 71 i prečnika 2,71 metara je na prvom spratu, dva manja zvona su na drugom a naviše sve manja i manja. Sveti Pantelejmon ima djelova moštiju mnogih svetitelja, izobilje vezenih ruskih odeždi, bogoslužbenih sasuda, ikona. Najvrednije su Bogorodica Jerusalimska, Jovana Krstitelja, svetog Pantelejmona, ikona sv. Aleksandra Nevskog stoji u istoimenoj crkvi). Ikonu Bogorodicu Jerusalimsku je, prema predanju, naslikao jevanđelista Luka, petnaest godina po vaznesenju Isusa Hrista. Ikona je po nalogu cara Lava Velikog 453. godine prenijeta iz Jerusalima u Konstantinopolj. Prilikom pokrštenja Rusa, Lav VI Filozof poklanja ikonu knezu Vladimiru, koji je odnosi u Kijev. Kasnije je Ivan IV Grozni odnosi u Moskvu. Bila je u Uspenjskom saboru Kremlja do 1812, kada je Napoleon 1812. odnosi u Pariz, u crkvu Notre-Dame. Ikona je ovu katedralu krasila do početka dvadesetog veka.Jedna kopija Bogorodice Jerusalimske, tip Bogorodice sa Hristom na desnoj ruci, čuva se u moskovskom Uspenjskom saboru, druga u Hilandaru, a poznata je i po Žitiju svete Marije Egipatske Jerusalimskog patrijarha Sofronija i fresci u Pećkoj patrijaršiji. Jedno Jevanđelje neprocenjive vrijednosti i sveti putir, u oltaru crkve Pokrova Bogorodičinog, poklon su velikog kneza Konstantina Nikolajeviča prilikom pojsete manastiru 1845. Štampano jevanđelje u paraklisu Sveti Skepi takođe je dar ovog ruskog princa. Manastirska biblioteka danas ima 1320 rukopisnih knjiga, od kojih 600 slovenskih a 110 na pergamentu. Jevanđelistar na pergamentu (kodeks br. 2) vrijedan je zbog sjajnih minijatura, s portretima jevanđelista i prizorima iz života i čuda Hristovih. Izdvaja se i kodeks pod kataloškim brojem 6, koji sadrži 16 tekstova sv. Jovana Bogoslova namijenjenih glasnom čitanju i ukrašen je sa 21 ilustracijom. Oba kodeksa su iz dvanaestog vijeka.

Pored Rusika, deset paraklisa izvan manastirskog kruga, dvije kelije u Kareji i još tri na drugim mjestima, Sveti Pantelejmon ima još tri zavisna staništa. To su: skit Uspenja Bogorodičinog (poznatiji kao Bogorodica) na istočnoj strani Atosa, u šumovitom kraju, iznad manastira Pantokratora, Nova Tivaida i Hrumica. Skit Bogorodica je od 1818. godine opštežiteljni skit, u njoj žive bugarski monasi. Pored glavne crkve su i dva paraklisa posvećena Jovanu Rilskom i slovenskim apostolima Ćirilu i Mteodiju.

Tivaidu Svetogorci zovu i Gurunoskiti, prvo je veće stanište koje se pokloniku ukazuje dokbrodom putuje prema manastirskim pristaništima na zapadnoj obali, severno od luke Dafni. Crkva u Tiviadi je ponovo liturgijski oživjela, jer su se u njene konake krajem prošlog vijeka vratili ruski kaluđeri.

Metoh Hrumica je nekad bio hilandarski, jer je na hilandarskom zemljištu. Ovde su Rusi podigli crkvu, bolnicu i još nekoliko velikih zdanja, možda za „neke visokoobrazovne ustanove, namenjene Svetogorcima ali i ljudima iz spoljnjeg svijeta“, kako kaže jedan hroničar Svete Gore. Istorijski događaji su omeli da svoje planove ostvare. Čitav metoh je danas pod vinogradima, u

Hrumici su najveće plantaže vinove loze na Atosu. I Sava Hilandarac piše o Hrumici kao ruskom metohu, mada je on na hilandarskom zemljištu. Ni sadašnji najstariji Hilandarci ne znaju kada je i zašto Hrumica postala Pantelejmonov posjed. Kao i još dva metoha, jedan m. Dionisijata (iznad Monoksilita), drugi Svetog Pavla u istom kraju. U poslednje dvije decenije Sveti Pantelejmon je arhitektonski obnovljen a bratstvo broji oko stotinu monaha, samo što, pričaju poznavaoci svetogorskih prilika, oni poreklom iz Ukrajine brojčano potiskuju Ruse, i nekada ruski manastir sve više postaje ukrajinski. I to pitanje je, kažu, Vladimir Putin postavio svetogorskoj i manastirskoj upravi tokom svoje posjete Kareji i Svetom Pantelejmonu.

Kada se obiđe ovo zdanje shvati se veličina i graditeljske mogućnosti monaha koji svojom upornošću doslovice čine čuda kojima se svako mora diviti. I ja i moji saputnici smo se divili ljepoti koja se graniči sa nevjerovatnim a ljubazni monah nam je ispričao dobar dio istorije ovog manastira posebno ističući da je ipak on bio dugo srpski i da najveću zaslugu za njega imaju srpski veleposjednici koji su ga mnogo godina pomagali i gradili na ponos cijelog pravoslavlja.